(Sedert september 2012 kunt u op onze blog chronologisch alle hoofdstukken lezen van het nieuwe boek van Frank Roels, emeritus professor UGent, Universiteit Antwerpen en VUB, arts en biomedisch onderzoeker. In dit eerste deel leest u het voorwoord, een inleiding en de inhoudstafel van ‘Een moraal zonder god: Dat gaat zo. Ethiek van de complexe actualiteit’.)
Venus, door Lucas Cranach (1472-1553). Zie “De seksuele moraal”, hfst 13.
Hoe kunnen we beslissen wat goed en slecht is, verboden of toegelaten, zonder te steunen op een god? Zal ik met mijn lief gaan slapen of beter niet? Volg ik een opleiding tot F-16 piloot? Hoe moeten we de armoede bestrijden? Is een allochtoon mijn kameraad of mijn concurrent? Dit zijn ethische vragen waarop ieder zijn eigen antwoord moet zoeken. Maar dat moet wel gebeuren met volle kennis van zaken: over de feiten, de gevolgen van een beslissing voor de anderen in de samenleving, en voor de natuurlijke rijkdommen van onze planeet. Iedere keuze zal zich steunen op mijn voorkeuren, mijn gevoelens voor of tegen, mijn utopie over de samenleving zoals ik die zou wensen. Het beginpunt is de liefde voor onze naasten, en voor het leven. Emoties en temperament kunnen echter ook gevaarlijk zijn, en we moeten ze bewust analyseren, en ons er niet blind door laten leiden. Gezag, tradities, zogenaamde intuïtie, hebben volgens de auteur geen positieve rol te spelen in beslissingen over goed en kwaad, evenmin als in de studie van de feiten.
Alle hoofdstukken zijn gevuld met voorbeelden uit de actualiteit. Algemene principes zoals verantwoordelijkheid voor eigen daden, gelijke rechten, solidariteit, eigendom, vrijheid, gij zult niet doden, moeten opnieuw beoordeeld worden in concrete situaties. Dit vergt voorafgaandelijke kennis van elke situatie. Daarom besteedt de auteur veel aandacht aan hoe we de dagelijkse gebeurtenissen inschatten, en hoe onze beeldvorming ongemerkt gestuurd wordt door de grote media. De wetenschappelijke analyse moet hier onze gouden standaard zijn. Vervolgens bij het kiezen van normen en waarden moet ieder de gevolgen voor anderen en voor de samenleving in rekening brengen. De seksuele moraal komt uitgebreid aan bod (inbegrepen gedichten over liefde en passie); alsook de grote impact op onze vrijheden van de anti-terrorisme-maatregelen.
Ofschoon de schrijver zijn eigen mening niet verbergt, onderlijnt hij voortdurend de dilemma’s, en de andere keuzen die er zijn. Hij stelt veel vragen, waarop de lezer dan een eigen antwoord kan geven. In het laatste hoofdstuk dat enigszins losstaat van de vorige, legt de auteur uit waarom volgens hem godsdienst gevaarlijk kan zijn voor ieder van ons en voor de samenleving.
De auteur is emeritus professor van de U.Gent, eerder VUB en U.Antwerpen, arts en biomedisch onderzoeker. Dat verklaart de vaak biologische invalshoek van zijn redenering. Toch is dit geen boek voor specialisten.
“Wat zijn wij?
Vissen met pretentie.”
Tom Lanoye
‘s Avonds om half elf in de januariwind op de Gentse Blandijnberg begint deze wegwijzer. Na een voordracht ingericht door het Fonds Lucien De Coninck voerden twee jonge afgestudeerden een gesprek met twee oude professoren, over morele gevoelens; en finaal zei één van hen : “Maar hoe bouwt men een moraal op zonder Geloof?”. Toen werd het echt te koud, èn te laat; maar deze vraag verdient een antwoord.
Het is ook een actuele vraag, nu godsdienstige overtuigingen, christelijke maar ook verschillende moslimvisies, veel media-aandacht krijgen[1]. Bijvoorbeeld: ligt een godsdienstig geloof aan de oorsprong van terrorisme of onverdraagzaamheid?
Dat er ook levensvisies bestaan zonder godsgeloof, wordt in de actualiteit vaak vergeten. Anne Provoost heeft een provocerend atheïstisch sermoen geschreven omdat ze vreest dat de ongelovigen te weinig hun moraal en wereldbeeld durven naar voor schuiven. Vera Vanderelst zegt in haar proefschrift[2] dat we kinderen kunnen opvoeden tot zelfbeschikking en wereldburgerschap; in plaats van tot gehoorzaamheid aan één God die straft wie Hem niet gehoorzaamt. Ook was mijn aandacht fel getrokken door het artikel in De Geus van Gent[3] van de hand van Patrick Loobuyck, doctor in de moraalwetenschappen. De boodschap die ik las in dit artikel was dat een moraal zonder God geen ernstige funderingen heeft (“fictionalisme”). Ik heb daar toen een repliek op geschreven[4].
Deze wegwijzer is met opzet gesteld in alledaagse woorden (althans dat probeerde ik). Vele filosofen en moralisten hebben zich immers al gebogen over dezelfde vragen, en het is geenszins mijn ambitie hun studies samen te vatten of te commentariëren, noch van er systematisch naar te verwijzen. Ik ben ook geen filosoof. Ieder vindt hun boeken in de betere winkel. Ik krijg wel eens het gevoel dat hun abstracte woordenschat, en de lengte van hun werken, obstakels zijn voor veel mensen – die toch behoefte hebben aan een antwoord op de vraag: een moraal zonder god, hoe gaat dat? De actualiteit overstroomt ons dagelijks met berichten die soms ons enthousiasme wekken, maar vaker onze verontwaardiging. Ze dwingen ons telkens tot een stellingname. Sommige lezers zullen volgende bladzijden te simplistisch vinden, het instampen van open deuren; of ze zullen zich ergeren aan mijn voorbeelden uit de actualiteit; ze mogen ze gerust overslaan. Een eind verder vinden ze mogelijk iets dat voor hen nog nieuw of nuttig blijkt.
[1] Een Amerikaans onderzoek van Tom Smith, Universiteit van Chicago (2009), tussen 1972 and 1991 vond: “Daily prayer rose from 52 percent in the 1989-90 survey to 59 percent in the most recent survey. Belief in the afterlife also went up modestly, from 69 percent in 1973 to 73. percent in most recent surveys”. http://news.uchicago.edu/files/religionsurvey_20091023.pdf . In België zijn er jaarlijks meer dan honderd volwassenen die zich katholiek laten dopen (De Morgen 1/4/10). Het creationisme, d.w.z. de overtuiging dat de wereld geschapen werd, of door een “intelligent plan (design)” (van een persoon welteverstaan) tot stand kwam, maakt opgang in vele landen. De aanhangers eisen dat het opgenomen wordt als wetenschappelijk vak in het onderwijs.
Reclame voor de (katholieke) godsdienst krijgt de laatste jaren ook een bijdrage van striptekenaars die opdrachten krijgen van bisdommen en kloosterorden uit meerdere landen. De tekenaar Geert De Zutter zegt: “…bepaalde waarden doorgeven op een indirecte manier” De Morgen 6/8/2011.
[3] De Geus, sept 2004. Loobuyck heeft later zijn stellingen uitgebreid verdedigd in zijn boek “Moraal zonder God? Pleidooi voor moreel fictionalisme” (480 blz, 2005), en in talrijke artikels en voordrachten, o.m. http://biblio.ugent.be/record/296054 http://en.scientificcommons.org/20009580. Hij wil de lessen niet-confessionele zedenleer vervangen door een verplichte cursus filosofie. Hij is nu gastprofessor aan de U.Gent en hoofddocent aan de U. Antwerpen.
[4] “Moraal zonder god is geen fictie”. De Geus van Gent 2004-5.
INHOUD
I. Wat is ethiek?
II.-Het verschil tussen ethiek en de feitelijke werkelijkheid
III.-Hoe de waarheid kan achterhaald worden
Scherpe definities vereist
Waardeoordelen zijn onderverstaan
Wetenschappelijk experimenteren gaat niet, of toch?
Voorbeelden: het glazen plafond
werkloosheid
Feiten uit het verleden
Alle mensen zijn ongelijk
De toekomst voorspellen?
IV.-Hoe kijken we naar het nieuws?
1. Onvolledige of foute voorstellingen
Juist, onvolledig of leugen?
Kritische analyse van berichten
Wat journalisten zelf zeggen
Feiten, fantasie of roddel?
Oplagen, kijkcijfers, commerciële belangen
Vermenging van media met commerciële groepen
Het belang van woordenschat
Schelden op politici
Politieke en sociaal-economische voorkeuren
Maken lezersbrieven iets goed?
Verdediging van de huidige media
News of the world: ook positief?
2. Commerciële media en reclame
Reclame in de politiek
Reclame in de wetenschap
Denktanks en commerciële bronnen
Verborgen waardeoordelen in de berichtgeving.
Financiële en economische woordenschat brengt ongemerkt waarden over
Waardeoordelen zijn niet meer gescheiden van de informatie
Welke verborgen agenda?
Zijn commerciële media onafhankelijk?
Media zijn privé-bezit met winstoogmerk
TV is money
Rendement versus deontologie
Privé winstoogmerk versus overheidsinitiatief
Intellectuele eigendomsrechten
Alternatieve media?
Is het internet de oplossing voor betere informatie?
Anonieme bronnen
Wikileaks
3. Hindernis voor een correcte kennis: onze vooringenomenheid
We ‘voelen’ wat waar is, of onwaar.
Overtuiging en persoonlijk belang
Een uitgesproken mening kan uw gezondheid schaden
Welk bericht kunnen we geloven?
De bron van een bericht
Geheimhouding
We moeten de oorspronkelijke bron raadplegen
V.-Hoe kiezen wijzelf normen en waarden?
Vrijzinningen tegen gelovigen?
Verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid
Minderjarigen
Opgesplitste taken èn verantwoordelijkheden.
Nucleaire veiligheid
Outsourcing bij de ijzeren weg
Gellingen, OIP, Carestel…
Hoe verantwoordelijk zijn banken?
Delegeren!
De verantwoordelijkheid van robotten.
Beursalgoritmes
Wie is verantwoordelijk voor niet-bedoelde gevolgen?
Wapenleveringen
Armoede in de derde wereld
Rol van computer-gedreven handel
Gevolgen van oorlogen
Agent Orange in Viëtnam
Uitvluchten
Wie is verantwoordelijk voor het Bhopal drama?
Wie vergoedt de gevolgen van een kernramp?
Tellen de gevolgen, of alleen de bedoeling?
Indien alleen de intentie telt…
Gedroomde uitvlucht
Verantwoordelijkheid zonder regels
Schuldig? Neem een schikking!
Nieuwe Belgische wet over minnelijke schikking
“Op gezag van…”
Intuïtieve moraal, traditie?
Waarden kiezen zonder goddelijke wet
Emoties liggen aan de basis
Zijn gevoelens dan de waardemeters, de gouden standaard voor de moraal?
Emoties die de redelijkheid tarten.
Angst kan ons opjagen
Euthanasie, zelfdoding
Onbestemde angst
Angst als drijfveer in de actualiteit
Bewapening en veiligheidsobsessie
Waarom geen pleidooi voor geweld?
Mededogen, empathie
VI.-Naar waarden op maatschappelijk vlak: onze grote afhankelijkheid van anderen
Samenwerken in gemeenschap is onmisbaar
Wie betaalt voor die samenwerking en hulp?
Solidariteit concreet
Gij zult niet doden”
Eigendom of bezit als morele waarde
Eigendom overschrijdt de dood
Wie is eigenaar van wat in de vuilbak ligt?
Wat is publiek, gemeenschappelijk eigendom, wat is privé?
Publiek eigendom wordt privé: privatisering
Minder overheid door splitsen
Mag alles koopwaar worden?
Lucht en water worden verkocht
Bezit en het gelijkheidsprincipe
PPS, publiek-privaatrechterlijkse samenwerking,
Eigendom als bron van geweld
Handel is goed
Handel met perverse gevolgen
Handel regeert de wereld
Speculeren met voedsel en grondstoffen
Handel in schulden
Basisonderwijs met winstoogmerken
Commerciële factoren in de gezondheidszorg
Wat met orgaanhandel?
VII.-Behandel alle mensen gelijk
Welke ethische norm verdedigen we?
Hoevèr moet solidariteit gaan?
Belastingen en solidariteit
Verdienste al moreel argument
Gelijke kansen in de Belgische staatshervorming
Zijn rijke bedrijven goed voor iedereen?
Concurrentie en competitie
Solidariteit in het onderwijs
De onthutsende feiten
Welk doel moet de school nastreven?
Desegregatie van scholen en klassen
De maximumfactuur en GOK subsidiëring
En het onderwijs van ‘allochtonen’?
Ongelijkheid in de gezondheidszorg
Richard Wilkinson: hoe ongelijkheid een samenleving ondermijnt
Klimaatcrisis en natuurlijke rijkdommen
Filantropie, liefdadigheid, barmhartigheid of solidariteit
VIII-Verdraagzaamheid
Rookverbod en beperking van decibels
Godsdienstvrijheid
Maar waarom verdedigen we de vrijzinnigheid niet?
De ‘allochtonen’
IX-Complexiteit en gevaar van unidimensionele beslissingen: zes voorbeelden
1. Uitputting en vervuiling van de planeet
2. Migratie
Verjaagd uit Oost-Europa
De verstrenging van de gezinshereniging in België
De lijdensweg van asielzoekers
De vreemden tegenhouden!
“Migranten brengen criminaliteit”
3. Waarom is er een derde wereld?
“Landgrabbing”
Schuldenberg doet de rijken rijker worden
4. Een nieuw gezondheidsprobleem
5. Drugs
Internationale drugscommissie van staatslieden, schrijvers en ondernemers
Morele bezwaren
6. Hoeveel kinderen mogen we maken?
7. Geen gezagsmoraal, maar beredeneerde regels en afspraken
X-De waarde van vrijheid
Politieke en levensbeschouwelijke vrijheid
In de feiten zijn die vrijheden beperkt
Vrijheid van informatie
Vrije meningsuiting
Vrije mening met het leven betaald
Burgerlijk proces om schadevergoeding
Moeten er morele grenzen zijn aan de vrije meningsuiting?
Mag ook aansporing tot moord?
Dichterlijke vrijheid
De politieke vrijheid
Staken en betogen zijn niet vrij
Rellen, amokmakers
Selectief betogingsverbod?
Vaak voelen mensen zich onvrij
De onvrijheid van het rookverbod
Alcohol en autovrije straten
Vrijheid van voortplanting
De nieuwe bedreiging van onze vrijheden: de toepassingen van de antiterrorisme wetgeving
Wat met moreel gewettigd verzet?
Het geval van Hamas
De zwarte lijsten
Big Brother aan het werk
Angsten aanwakkeren
De concrete impact in de praktijk
Guantanamo, en nog méér
Geen toeval, geen rotte appel, maar een systeem
Gerichte moorden op academici en journalisten
Blijft België gespaard van grote vrijheidsschendingen?
Orkaan Katrina en het terrorismegevaar
Is het beter in Europa?
Er zijn ook uitzonderingen
Ontmaskeren van terroristen, of provocatie door de veiligheidsdiensten?
Hypothesen, speculaties, vervolgingswaan?
Wat plant de financiële sector?
Samenvattend over vrijheid
XI-Moraal is ook handelen
Niemand mag struisvogel spelen
Hoe kunnen we handelen?
XII-Bestaat de vrije wil?
Conditionering en gedrag
Maatschappelijke factoren die ons sturen
Niets nieuws onder de zon
Aansprakelijkheid is een regel van de samenleving
Eenvoudig uitgelegd: determinisme van de moraal
Oude wijn in nieuwe zakken?
XIII-De seksuele moraal
Is vandaag alles toegelaten?
Antiseksuele reflexen
Erotiek moet bedekt worden
Condooms: onthouding is beter
Jeugd niet op verdeerde gedachten brengen
Prostitutie verboden
De gekleurde vlaggen van SENSOA
Seks tussen minderjarigen en volwassenen
Seks voor volwassenen is beperkt
Alles wat vies en voos is
Seks = schandaal, een lange rij
Arts mag geen seks hebben met patiënt
Seks in de media: warm en koud
Seks is “verslaving”
Morele normen bij experten
Wat Lisa Appignanesi zegt
Geboorteregeling, mag dat wel?
Holebi’s
Vanwaar de weerzin tegen holebi’s?
Proseksuele opvattingen
Seksuele opvoeding in andere culturen
Cuba
India en Arabische bloeitijd: Spanje en Bagdad
“Er komen vodden van”: seks en geweld
Schuld en boetedoen
In de kunsten: alles is toegelaten
Seks is goed
Het risico van wederzijdse instemming
Opvoeding tot harmonische seksuele beleving vereist
XIV-Acht gedichten van lust
XV-Het gevaar van god
Gelovigen zijn de profeten niet
De maatschappelijke macht van kerken en predikers: onderwijs
Ethische kwesties
Vrouwonvriendelijk, mannelijke dominantie
Godslastering is actueel
Kerken in de Europese instellingen
Dominante katholieke zorgsector
Kerkelijke reacties op het kindermisbruik
Homofobie wordt gepredikt
Gelovigen staan verantwoordelijkheid af
Verheerlijking van het lijden van de gelovigen
Het RK celibaat
God als schaamlap voor misdaden tegen de mensen
__
(wordt vervolgd)
