“Seht Euch das an!” Op 19 juli 1937 werd in München ‘Entartete Kunst’ geopend, de beruchte kunsttentoonstelling die de vermeende ontsporing van de toenmalige artistieke avant-garde aan het volk diende duidelijk te maken. Het nationaalsocialistische regime legde het volk immers op wat als esthetisch en moreel juist geachte ‘Arische’ kunst mocht worden beschouwd. In de openingsrede van de gelijktijdig lopende tentoonstelling ‘Die Grobe Deutsche Kunstausstellung’ , opgesteld ter verheerlijking van de ‘Arische’ kunst, stelde Hitler dit zeer duidelijk. „Kubismus, Dadaismus, Futurismus, Impressionismus usw. haben mit unserem Deutschen Volke nichts zu tun.” De boodschap was duidelijk: tegen de schenen van het establishment mag en zal niet geschopt worden.
‘Entartete Kunst’ werd een gigantisch succes. In vier maanden tijd kwamen meer dan 2 miljoen mensen zich vergapen aan de 650 uit diverse musea geconfisceerde kunstwerken. Blijkbaar waren de mensen meer gefascineerd door de ontaarde avant-garde, want de ‘Die Grobe Deutsche Kunstausstellung’ lokte slechts 420.000 bezoekers (wat naar hedendaagse normen nog niet slecht is; ter vergelijking: de drukst bezochte tentoonstelling van 2011- ‘The Magical World of Escher’ , een Braziliaanse expo over de meetkundige en grafische kunst van de Nederlander Maurits Cornelis Escher – trok 573.691 bezoekers)
Om maar aan te geven dat moderne kunst zowel intrigeert als controverse uitlokt. Ook nu nog, na meer dan 160 jaar, blijft moderne kunst voor velen onbegrepen. Een mooie uitdaging voor een agoog om deze blinde vlek weg te werken, zo moet Willem Elias gedacht hebben. Niet alleen is hij België’s belangrijkste kunstfilosoof, daarnaast heeft hij uitgebreid onderzoek gedaan naar de relatie tussen kunst en educatie en is hij voorzitter van het HISK, het Hoger Instituut voor Schone Kunsten. De ideale man dus om deze klus te klaren. De auteur is hiermee natuurlijk niet aan zijn proefstuk. Naast talrijke artikels over diverse kunstgerelateerde onderwerpen, publiceerde hij eerder reeds ‘Tekens aan de wand’, het standaardwerk over de hedendaagse stromingen in de kunstfilosofie, en het tweedelige ‘Aspecten van de Belgische kunst na ‘45’ waarin de Belgische naoorlogse kunst in internationaal perspectief geplaatst wordt.
Een auteur die een inleiding moet schrijven over moderne kunst zou zich al snel kunnen laten verleiden tot een gortdroge opsomming van alle stromingen. Willem Elias kiest gelukkig voor een andere benadering. Door de achterliggende esthetische principes bloot te leggen, slaagt hij er in de breuk tussen de oude en de moderne kunst te verduidelijken. Voor hem geen uitgesproken onderscheid tussen moderne en hedendaagse kunst. “Het is eenvoudiger om de hedendaagse kunst te beschouwen als een onderdeel van de dynamiek van de moderne kunst.”
Allemaal goed en wel, maar wat is nu kunst? Iedereen die zich begint te interesseren in kunst, stelt zich vroeg of laat die vraag. Naast de drie klassieke definities, de mimetische, de formalistische en de expressieve, volgt rond 1960 de institutionele definitie. ‘Wanneer is kunst?’ blijkt zo nodig nog een meer prangende vraag te zijn. Hebben de azijnpissers gelijk of niet als ze menen dat een urinoir altijd een urinoir blijft, ongeacht of je dit presenteert binnen de muren van een museum? Komt daar nog de contextbepaalde subjectieve waardering van het kunstwerk bij kijken. De kijker vergelijkt met wat hij kent.
En wat is er nu zo modern aan moderne kunst? “De moderne kunst verzet zich tegen het stereotiepe van de traditionele kunst. Ze is de vlucht uit het oude naar het nieuwe.” Geen stroop aan de mond van de kijker dus, het academisch idealisme wordt verworpen. Vandaar ook de weerstand die de avant-garde nog steeds opwekt bij de goegemeente.
Na de noodzakelijke toelichting van het begrippenkader kunnen we vervolgens van start gaan met de zintuiglijke ervaring en waardering van de kunstwerken. Enkele eenvoudige regels helpen ons op weg het esthetische spel mee te spelen. Niet te vergeten: oefening baart kunst. Zo gaat dat nu eenmaal in het spel.
Pas op het einde besteedt Willem Elias aandacht aan de diverse stromingen binnen de moderne kunst. Geen overrompeling van ismen hier, een opsomming van de kunststromingen na 1945 is volgens hem niet noodzakelijk om deze te kunnen begrijpen. “Men vindt een enorme rijkdom aan toepassingen van de vooroorlogse principes, boeiende herhalingen, prachtige varianten, interessante voortzettingen, ongeziene kruisingen, maar niet langer iets dat niet begrijpbaar zou zijn als men de regels van de kunst kent zoals ze ondertussen ontwikkeld zijn.”
De essentie van het essentieloze weergeven is geen sinecure, maar Willem Elias heeft genoeg kaas gegeten van kunsteducatie om de lezer een ophelderend verhaal te kunnen presenteren. ‘Moderne kunst’ is niet alleen een zeer geschikte inleiding geworden om de kunstleek op weg te helpen, maar biedt tevens aan diegenen die al eens een tentoonstelling bezoeken de mogelijkheid hun opgedane ervaringen in een breder kader te plaatsen. Zij die professioneel met kunst en educatie bezig zijn, zullen dan weer de instructieve aanpak van dit boek kunnen waarderen. Voor ieder wat wils dus. Het komt wellicht een beetje vreemd over dat een boek over moderne kunst het moet stellen zonder beeldmateriaal, maar dat heeft alles te maken met het format van de reeks waarin het boek verschijnt. Dit vormt geen bezwaar want de auteur voegt genoeg informatie toe om zelf de werken online op te zoeken. Het biedt de lezer trouwens de kans om verder te grasduinen in het werk van de vermelde kunstenaars. Kijken kost niets, en wie weet wat je allemaal ziet.
Tom Cools
‘Moderne kunst’ / Willem Elias / Uitgeverij Luster / 2012 / ISBN 9789460581045
Beeld Bert Wevers
Jeroen Dubois
Foto Chantal De Cock
Johan Van Belle
Luc Clottemans 
Mike Van der Stappen
Eli Steenput
vermeylenfonds 